İlyas Bey Camii ve Külliyesi
Ziyaretçiler için en popüler yerlerden biri, bugün müze ile tiyatronun ortasında yer alan, iyi korunmuş İlyas Bey Camii'dir. Cami, müştemilat, mezarlık ve iki hamamdan oluşan daha büyük bir kompleksin (Külliye veya İmaret) parçasıdır. Külliye olarak adlandırılan bu yapı 2008 ve 2011 yılları arasında kapsamlı bir şekilde restore edilmiştir. Bu tür kamusal yapı kompleksleri genellikle Emirlik döneminde ve Osmanlı İmparatorluğu'nda varlıklı kişilerin veya yöneticilerin vakıflarıydı. Külliye adını, 1402-1424 yılları arasında Balat'ın (Ortaçağ Milet'i) bağlı olduğu Menteşe Beyliği'nin başında bulunan hayırsever İlyas Bey'den almaktadır. Caminin kuzey kanadındaki kubbeli bir yapı muhtemelen İlyas Bey'in mezarı olarak düşünülmüştür, ancak kendisi Beçin'de başka bir alana gömülmüştür.
Dış çevre duvarı içinde, cami ve önündeki kapalı avlu en büyük yapıyı oluşturmaktadır. Bu avluya bugün çevredeki küçük odalardan birinden yeni oluşturulmuş bir geçitle girilebilmektedir. Medrese için öğretim odaları olarak kullanılmış olabilecek avlu ve çevresindeki odaların yönü, caminin yönüyle ancak kabaca örtüşmektedir. Başlangıçta bahsedilen daha küçük kubbeli yapı da bu avluda yer almaktadır. Caminin girişinin avludan görülen cephesi mermer kaplıdır ve renkli sütunların yanı sıra girişin üzerinde merkezi olarak büyük bir kemer içerir. Duvar işçiliğinde, antik mimari unsurlar (devşirme) birçok yerde sanatsal bir biçimde kullanılmıştır. Caminin üzeri 14 metre çapında tuğladan yapılmış büyük bir kubbe ile örtülüdür. Kuzey-batı köşesinde, 2 metreden daha kalın yapı duvarındaki dar bir spiral merdivenle içeriden ulaşılabilen minare vardı. İçeride, güneydoğu duvarında, mermerden yapılmış ve bir kitabeye göre "Nasreddin Altana" adlı bir taş ustası tarafından yapılmış, Mekke'ye bakan bir mihrap bulunmaktadır. İçeride, sarkıt tonozlar (mukarnas) kullanılmıştır.
Caminin ve ön avlusunu çevreleyen odaların kuzeyinde vakfa ait iki hamam bulunmaktadır. Bunlardan üç odadan oluşan küçük olanı kadınlar bölümünü oluşturur. Daha büyük olan hamam ise merkezi, kubbeli bir oda ile çevresindeki daha küçük odalardan oluşmaktadır. İç duvarlar sıva ve grafiti gemi çizimleriyle süslenmiştir. Hamamlar zeminin altındaki büyük bir hypokaust sistemi ile ısıtılmaktaydı.
Bu ana yapılara ek olarak, caminin kapalı alanında bazı dükkânlar, atölyeler ve hatta bir fırın bulunmuştur. Batı çevre duvarında, külliyenin medresedekiler için konaklama yeri olarak hizmet vermiş olabilecek bazı küçük odalar da bulunmaktadır. İlyas Bey Külliyesi'nin doğusunda, altında muhtemelen cami zamanında hâlâ kullanılmakta olan eski su borularının bulunduğu, aynı döneme ait geniş bir taş döşeli cadde uzanmaktadır.
Metin: Lisa Steinmann
Referanslar
-
K. Wulzinger, Das islamische Milet, Milet 3,4 (Berlin 1935)
-
M. B. Tanman – L. K. Elbirlik (Hrsg.), Balat İlyas Bey Külliyesi / İlyas Bey Complex. Tarih Mimari Restorasyon / History Architecture Restoration (Istanbul 2011)